دور افتادن از جامعه با رانده‌شدن به حاشیه
اصطلاح «حاشیه‌نشین» که گاهی با نام‌هایی مانند «زاغه نشین»، «آلونک‌نشین»، «حلبی آبادنشین»، «گودنشین» و «کپرنشین» هم شناخته می‌شود، برای نخستین بار توسط رابرت پارک جامعه شناس آمریکایی به کار برده شد. او در مقاله «مهاجرت بشر و انسان حاشیه‌نشین»، درباره افراد حاشیه‌نشین چنین نظری دارد: «حاشیه‌نشینان کسانی هستند که از لحاظ فرهنگی انسانی دورگه بوده و در زندگی فرهنگی دو جمعیت متمایز قرار گرفته و زندگی می‌کنند و با هر دو گروه نیز شریک هستند. این افراد مایل نیستند از گذشته خود بگویند و هنوز همه ابعاد جامعه میزبان خود را نیز نپذیرفته اند.» به بیان دیگر حاشیه‌نشین به کسی گفته می‌شود که در شهر سکونت دارد ولی به هر دلیلی نتوانسته جذب نظام اقتصادی - اجتماعی شهر شود تا از امکانات و خدمات آن استفاده کند و در واقع حق توسعه این شهروندان از حقوقی که سازمان ملل به عنوان حقوق بشر در سال 1986 تصویب کرده است، برآورده نشده و در نتیجه به حاشیه رانده و در محلات فقیرنشینی که در حاشیه شهرهای در حال توسعه، ایجاد شده، ساکن شده اند.
حاشیه‌نشینی همزاد مهاجرت
بر اساس آمارهای موجود، از هفت میلیارد جمعیت کره زمین، یک میلیارد آن حاشیه‌نشین هستند که این جمعیت 50 درصد جمعیت شهری کشورهای در حال توسعه را تشکیل می‌دهند. در بعضی از این شهرها این نسبت تا 80 درصد افزایش می یابد. لازم به توجه است که با توسعه شهری و افزایش جمعیت شهرهای مسلط و بزرگ جهان سوم، مناطق آلونک نشین و حاشیه‌نشین نیز به سرعت گسترش می یابد.حاشیه‌نشینی در ایران از سال 1340 و پس از پایان اصلاحات ارضی و بر هم خوردن نظام زراعتی ایجاد شد؛ به این ترتیب بود که سیلی از مهاجران روستایی که تکه زمینی گیرشان نیامده بود جهت زندگی بهتر به سوی شهرهای بزرگ سرازیر شدند.در یک بررسی گسترده که در سال 1351 در موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران انجام گرفت مشخص شد که 91 درصد از سرپرستان خانواده‌های حاشیه‌نشین در تهران روستایی بوده اند. 72 درصد آنان قبلا دهقان محسوب می‌شدند و 59 درصد خرده مالک بوده اند. از آن سال‌ها تاکنون، حاشیه‌نشینی رشد کرده و اکنون وضعیت به گونه ای شده که چندی پیش نریمان مصطفایی، مدیرکل دفتر توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی کشور، از وجود جمعیت 11 میلیونی حاشیه‌نشین در کشور خبر داد و اسماعیل زیارتی سرپرست دفتر برنامه ریزی و مدیریت توسعه روستایی، جمعیت حاشیه‌نشینان ایران را 10 درصد جمعیت شهری کشور اعلام کرد.این جمعیت به طور عمده در حاشیه استان تهران، شهر تهران، کرج، تبریز، مشهد، اردبیل، سنندج، همدان و زاهدان زندگی می‌کنند. البته در حاشیه شهرهای دیگری از کشور نیز حاشیه‌نشینان وجود دارند ولی حضور این افراد در اطراف این چند شهر پررنگ تر و قابل توجه تر است.گرچه آمار دقیقی از جمعیت خانه نشین در ایران وجود ندارد ولی با توجه به گفته‌های چندی پیش محمدباقر قالیباف، شهردار تهران که 25 تا 30 درصد جمعیت تهران را حاشیه‌نشین دانسته بود و با توجه به جمعیت 5/8 میلیونی تهران به نظر می رسد که باید بیش از دو میلیون نفر حاشیه‌نشین در اطراف تهران وجود داشته باشد.
حاشیه‌نشینی در تهران
این جمعیت در حالی وجود دارد که شهرداری تهران نیز چندی پیش درباره رشد 7/4 درصدی جمعیت حاشیه تهران در کنار رشد 3/1 درصدی جمعیت شهر تهران هشدار داده بود. عمده حاشیه‌نشینان تهرانی در محله‌های دروازه غار، لب خط، اوراق چی‌ها، خاک سفید و دره فرحزاد ساکن هستند. گرچه نمی‌توان به طرح یا برنامه جامع و موفقی که برای رسیدگی به وضعیت حاشیه‌نشینان تهرانی ایجاد شده باشد اشاره کرد ولی چه از سوی نهادهای رسمی و چه از سوی انجمن‌های مردم نهاد تلاش‌هایی برای رسیدگی به وضعیت آموزش و بهداشت بخشی از حاشیه‌نشینان تهران شده است.در این زمینه می‌توان به تلاش‌های انجمن حمایت از حقوق کودکان اشاره کرد که با تاسیس خانه‌های کودک اقدام به آموزش کودکان بی شناسنامه و غالبا مهاجری می‌کردند که امکان ثبت نام و آموزش رسمی در ایران را نداشتند. این شرایط تازه به کودکان مناطق حاشیه‌نشین اجازه حضور در مدارس را خواهد داد. گفتنی است که علاوه بر شهر تهران، مناطق حاشیه ای در پاکدشت، قیام دشت، احمدآباد، حسن آباد، خلیج بادامک و رامینک که در حاشیه استان تهران قرار دارند وجود دارند که عمدتا محل سکونت اتباع مهاجر کشورهای همسایه شرقی مانند پاکستان و افغانستان است.
حاشیه‌نشینی میلیونی در مشهد
از تهران که بگذریم، یکی از شهرهایی که اوضاع حاشیه‌نشینی در آن وخیم به نظر می رسد، مشهد است؛ مشهدی که بزرگ‌ترین کلانشهر مذهبی جهان است و عنوان پایتخت معنوی ایران و دومین کلانشهر کشور را هم دارد.بررسی‌ها نشان داده است در مشهد به ازای هر سه نفر یک نفر حاشیه‌نشین وجود دارد! و در واقع از جمعیت نزدیک به سه میلیون نفری این شهر بیش از یک میلیون نفر آن حاشیه‌نشین هستند.حسن موسوی چلک رئیس انجمن مددکاران ایران چندی پیش اظهار کرده بود: «اهمیت بحث حاشیه‌نشینی در مشهد جایی به چشم می آید که بدانیم در جمعیت هفت میلیاردی کره زمین از هر هفت نفر، یک نفر در حاشیه شهرها زندگی می‌کند ولی متاسفانه این میزان در مشهد به یک سوم می رسد.»
حاشیه‌نشینی در تبریز
تبریز به دلیل جای دادن بسیاری از کارخانجات مادر و بزرگ صنعتی در خود و نیز وجود بیش از 600 شرکت قطعه ساز در آن، یکی از مهم‌ترین شهرهای مهاجرپذیر ایران محسوب می‌شود که نتیجه آن بروز حاشیه‌نشینی است.چندی پیش شهرداری تبریز اعلام کرد از جمعیت 5/1 میلیون نفری این شهر، حدود 450 هزار نفر حاشیه‌نشین هستند. در واقع یک سوم جمعیت تبریز نیز مانند مشهد محل اسکان حاشیه‌نشینان است. به این منظور نیز، چندی پیش شهرداری تبریز پروژه 220 واحدی را برای اسکان 1500 نفر از حاشیه‌نشینان تبریز آغاز کرد.
مهاجران خارجی در اصفهان
برآوردها نشان داده از جمعیت دو میلیون نفری اصفهان قریب به
400 هزار نفر حاشیه‌نشین هستند. پیش تر شهرداری اصفهان به دنبال اجرای طرحی برای ایجاد کمربند سبز در اطراف اصفهان بود که به موجب آن بتواند جلوی حاشیه‌نشینی در اطراف اصفهان را بگیرد ولی برای این کار موفق نشد و این طرح به نتیجه خاصی نرسید. اکنون ولی از اصفهان خبرهایی مبنی بر ایجاد امکانات برای بهداشت، آموزش و... حاشیه‌نشینان به گوش می رسد.گزارش میدانی یکی از خبرگزاری‌ها از منطقه حصه نشان داد ساکنان این منطقه از حضور مهاجران در این منطقه عاصی هستند و می گویند این مهاجران، جرم و فساد را در این منطقه افزایش داده اند و امنیت موجود در حصه اصفهان را به زیر صفر رسانده اند.
حاشیه‌نشینان در همدان
جمعیت حاشیه‌نشین همدان نیز با شیب قابل توجهی در حال افزایش است. چنانچه در سال 85 جمعیت حاشیه‌نشین همدان در حدود 101 هزار نفر بود که اکنون بنا به گفته حمیدرضا طبی مسرور، معاون برنامه ریزی و عمرانی فرمانداری همدان، این میزان به 200 هزار نفر رسیده است و در منطقه ای 70 خانوار حاشیه‌نشین در همدان به 700 خانوار تبدیل شده اند.