با من حرف بزن تا تو را دریابم
گزارشی از پیامد کاهش گفتمان خانوادگی
با من حرف بزن تا تو را دریابم
حیاط بزرگ خانه مادربزرگ، سروصدای بچه‌هایی که دور حوض فیروزه‌ای می‌چرخند و قوم و خویشی که صمیمانه کنار هم نظاره‌گر شادی و خنده و در عین حال مراقب فرزندان هستند، سال‌هاست از قاب زندگی رخت بربسته و قاب‌های دیجیتالی جای آن را پر کرده که هر کس بدون مکالمه با دیگری در حال گفتوگو با دوست مجازی خود است. ایرنا نوشت؛ امروزه در بیشتر خانه‌ها میزی تحت‌عنوان میز خاطره مملو از عکس‌های سیاه و سفید قدیمی یا دورهمی‌های رنگی خانوادگی وجود دارد که در بهترین نقطه خانه خودنمایی می کند، تصاویری در قاب‌های ریز و درشت که بیننده را چند لحظه‌ای به دوران کودکی، نوجوانی و بزرگسالی تک‌تک اعضای خانواده می‌برد. دورانی که خانه‌ها خالی از سروصدا نبود و گاه یافتن کنجی خلوت، نعمت به شمار می‌رفت. جالب اینکه نقطه مشترک تمامی افراد بیننده میز خاطره، آهی از ته دل است و این جمله که «یادش به‌خیر چه دوران شادی بود.» سر برمی‌گردانند و کسی را اطرافشان نمی‌بینند، چراکه هر کس در فضایی که برای خود ساخته مشغول است و «سلام صبح به‌خیر» و «سلام شب به‌خیر» تمامی کلماتی است که در طول روز میان اعضای خانواده ردوبدل می‌شود. موضوعی که نظر مسئولان امر را هم به خود جلب کرده است؛ آنجا که معصومه ابتکار معاون امور زنان و خانواده رئیس‌جمهوری در سفر اخیر خود به استان کردستان به آن اشاره کرد و اظهار داشت: براساس مطالعات علمی انجام شده گفت‌وگوی بین اعضای خانواده‌ها از ۲ساعت در شبانه‌روز در دو دهه گذشته اینک به ۲۰دقیقه کاهش پیدا کرده است. به عبارتی دیگر پیش از این در طول شبانه‌روز هزار و ۵۰۰ کلمه گفتوگو بین اعضای خانواده رد و بدل می‌شد که این میزان اکنون به ۴۰۰ کلمه کاهش یافته است. وی با بیان اینکه یکی از دلایل این کاهش گفتوگو استفاده غیرمعمول از فضای مجازی است، افزود: شبکه‌های اجتماعی ظرفیت خوبی برای افزایش دانش و هدایت افراد هستند اما استفاده غیرمعمول از آن می‌تواند تهدید باشد و جای روابط میان اعضای خانواده را بگیرد. پس باید برنامه‌های مشخص و منسجم و جریان همسوی ملی برای بحث و گفتوگو در حوزه خانواده داشته باشیم.
افزایش شکاف نسلی
«از در که وارد می‌شود، بدون نگاه به صورت مادر، سلامی می‌دهد و راهی اتاقش می‌شود و تنها خروجش از آن چهاردیواری خودساخته صرفا برای اجابت مزاج یا خوردن خوراکی و نوشیدنی است که مادر به دلیل تابلو ورود ممنوع اتاق، نمی‌تواند برایش ببرد. پدر هم که وارد خانه می‌شود، سلامی از روی عادت می‌دهد و روی مبل با کنترل تلویزیون خود را مشغول می‌کند و گاه سرکی به گوشی تلفن می‌زند تا جواب فلان دوست یا بهمان خویشاوند را با روی خوش بدهد. مادر هم در این خلوت سنگین، گوشه‌ای به تماشای تصاویر مد و لباس و دکوراسیون‌های خانگی شبکه‌های اجتماعی دلخوش می‌کند.»شاید مشاهده این سکانس‌ها چندسال گذشته، غیرقابل تصور بود اما امروزه دیگر کسی متعجب این امر نمی‌شود غافل از اینکه این فاصله‌گرفتن‌ها و خلوت‌گزیدن‌ها عواقب سختی همچون گسترده‌شدن دایره دوستان می‌شود که در بیشتر موارد صدمات جبران‌ناپذیری به همراه دارد. نوجوانان و جوانان پرورش‌یافته در این زندگی، از یک طرف در حال دورشدن از وابستگی‌های دوران کودکی هستند و از طرف دیگر توان حل بسیاری از مسائل زندگی را ندارند و با نوسان‌های فکری و روحی روبه‌رو هستند؛ آنجا که باید در گفتوگو با خانواده مشکل خود را حل کنند در برابر کوچکترین سخن، عمل یا نصیحت واکنش نشان می‌دهند و با صدای بلند و ترک‌کردن محل گفتوگو یا حتی خانه بر شرایط بحرانی به وجود آمده، دامن می‌زنند.لیلی ارشد، جامعه‌شناس و مددکار اجتماعی در این‌باره می‌گوید: روزگاری پدر و مادر داناترین افراد در نگاه فرزندان بودند و تنها پاسخگوی پرسش‌های فرزندان بودند اما با رشد صنعت و ورود به دنیای پیشرفته نقش آگاهی‌بخشی والدین کمرنگ شده و آن دسته از پدر و مادرهایی که آشنایی لازم به عرصه‌های فناوری را ندارند، پاسخگوی پرسش‌های پایان‌ناپذیر فرزندان خود نیز نخواهند بود. وی ادامه می‌دهد: فرزندان با استفاده از ابزارها و فناوری‌های روز جلوتر از والدین گام برمی‌دارند و در این مسیر با ناشناخته‌های اجتماعی بسیاری روبه‌رو هستند. در حالی که والدین به‌عنوان افرادی که چشم‌های کودکان در ابتدایی‌ترین لحظه تولد بر روی آنان گشوده می‌شود، نخستین کسانی هستند که آموزگار مدرسه زندگی فرزندان خود به شمار می‌روند. بنا به گفته سعدی شاعر بزرگ ایرانی «دوصد گفته چو نیم کردار نیست».
دوکلام همدلی، یک عمر همبستگی
از نگاه روانشناسان، گفتوگو کلید اصلی ارتباط بین والدین و فرزندان است که می‌توان از آن به‌عنوان بهترین راهکار ایجاد پیوندی ماندگار میان اعضای خانواده نام برد. گفت‌وگوی میان اعضای خانواده درباره مشکل و مسائل به وجود آمده، راهگشا و پیشگیری‌کننده بسیاری از بحران‌ها خواهد بود. وجود خط قرمزها و آگاه‌نبودن والدین به مسائل رفتاری و اجتماعی مشاجره، گوش‌ندادن و پناه‌بردن به اتاق خصوصی را درپی خواهد داشت. در این میان توجه به شرایط زمانی و مکانی از مهمترین نکاتی است که صاحب‌نظران حوزه آسیب‌شناسی اجتماعی بر آن تاکید می‌کنند. بر اساس این نظر، ایجاد فضای زمانی و مکانی مناسب، یعنی زمان نیاز فرزندان نه نیاز پدر و مادر، نخستین راهکار رسیدن به گفتمان باکیفیت و نتیجه‌بخش است. به عبارت دیگر، زمانی که فرزند برای بیان مشکل خود پیشقدم می‌شود و واژه «می‌خواهم چیزی بگم» را به کار می‌برد، باید دست از کار کشید و سراپا گوش شد، چراکه اگر به هر دلیلی این زمان را به وقتی دیگر موکول کنیم، فرزند و سخنش برای همیشه از کنار ما ناپدید می‌شوند. فرزندان باید اطمینان یابند که والدین همیشه گوش شنوای آنان هستند و همواره برای آنان زمان صرف می‌کنند.«مهارت مدیریت گفتوگو» نیز یکی از اصلی‌ترین اهرم‌های پیشگیری از بروز آسیب‌های رفتاری فرزندان است که مجید ابهری، آسیب‌شناس اجتماعی به آن اشاره کرد. وی در توصیه به والدین می‌گوید: والدین باید نگاه ارباب و رعیتی یا کارگر و کارفرمایی را کنار گذاشته و در جایگاه یک دوست با فرزندان گفتوگو کنند. در این شرایط، فرزندان حرف‌های آنان را پذیرفته و موضع‌گیری منفی نخواهند داشت. وی تاکید می‌کند: دلیل به وجودآمدن تنش رفتاری در گفت‌وگوهای والدین و فرزندان این است که پدر و مادر با زبان دستوری با فرزندان سخن می‌گویند و بعضی از مواقع باید پذیرفت که فرزندان بهتر و بیشتر از بزرگسالان مسائل را درک می‌کنند. فرزندان نسل نو، فرزندان عصر اینترنت هستند که با زدن یک کلیک به دریایی از اطلاعات دسترسی پیدا می‌کنند. فرجام سخن اینکه، بنا به تاکید صاحب‌نظران، کلید و راهکار مهم در افزایش نفوذپذیری پدران و مادران در میان فرزندان خود، گفت‌وگوی مداوم و دوطرفه به همراه پذیرفتن آنچه هست و آنچه آرزو می‌کند، است. تنها در این صورت است که اعتماد فرزندان جلب می‌شود و با اعتمادبه‌نفس بالا به جنگ آسیب‌ها و مشکل‌ها می‌روند.