سرخ و سیاه اقوام در فراغ حسین
- شناسه خبر: 7423
- تاریخ و زمان ارسال: 28 تیر 1402 ساعت 23:53
- نویسنده: خبرنگار آرمان
آرمان امروز: از سال ۶۱ قمری که واقعه عاشورا رقم خورد تا به امروز ۱۳۷۶ سالی می گذرد، مدت مدیدی که نتوانست از شور و شوق عزاداران ماه محرم بکاهد. تاریخچه آیین های عزاداری را که ورق می زنیم حکایت از آن دارد که این آیین ها در دوره قاجار رنگ و بوی جدی تری به خود گرفتند. دوره ای که در آن به محض آغاز ماه محرم خیابان ها و کوچه پس کوچه های شهر با پرچم های سیاه زینت داده می شدند و نوای تعزیه از هر کوچه برزنی به گوش می رسید. شاید این امر هم ریشه در پایبندی ناصرالدین شاه به عزاداری عاشورا داشت، پادشاهی که خود را بیش از دیگر شاهان قاجار پایبند عزاداری عاشوار می دانست. مورخان می گویند در زمان ناصرالدین شاه مراسم ویژه عزاداری در تکیه دولت از روز اول محرم با حضور ده ها روضه خوان برگزار می شد و به محض و ورود ناصرالدین شاه تعزیه خوانها در سکوی مرکزی تکیه به نقل و اجرای مصیبت عاشورا می پرداختند. آن روزگار اینگونه نبود که هر کس اراده کند بتواند بساط نذری را برای خود به پا کند. تنگدستی میهمان اکثر خانه ها بود، در آن ایام مردمانی که توانایی اطعام نداشتند با ریختن مشتی برنج در پلوی نذری یا تکه ای گوشت در دیگ خورشت خود را در نذر اصلی سهیم می کردند. ناگفته نماند که توزیع لباس سیاه میان نیازمندان هم از دیگر نذرهایی بود که در دوره قاجار مردم خود را پایبند به اجرایش می دانستند. در این دوره آیین های عزاداری محرم بسیار بودند، آیین هایی که توسط محمد حسن میرزا، آنتوان سوریوگین و عبدالله قاجار عکاسان دربار ضبط ثبت شدند و حالا در قامت یک منبع مستند می تواند علاقمندان را با فرهنگ عزاداری محرم در یکصد سال گذشته یاری کند.
حالا سال های زیادی از دوران حکومت قاجار می گذرد اما هنوز هم وقتی ماه محرم می رسد حال و هوای کوچه و خیابان شهرهای ایران کربلایی می شود. هر شهر و استان بسته به فرهنگ بومی منطقه خود مراسمی را برگزار می کند که حکایت از عشق و ارادت مردمشان به سرور و سالار شهیدان دارد. فرقی نمی کند مردمان مناطق کرد نشین اند یا ترک نشین، بومی خوزستان هستند یا ساکنین یزد، آن چه بر سر و صورت می نشیند غبار غمی جانگذار است که در سوگ اباعبدالله الحسین بر چهره مردمان می نشیند.
۶۰۰ سال قدمت آیین عزارداری اردبیل
اردبیل از آن شهرهای تاریخی و مذهبی ایران است که تاریخچه آیین عزاداری محرمش قدمتی دارد ۶۰۰ ساله. محمد هاتف یکی از کارشناسان فرهنگی و مذهبی این شهر معتقد است: «حتی تقسیم بندی محله های این شهر هم بر اساس زمان عزاداری این محلات در ماه محرم بوده است. محلاتی چون سرچشمه، عالی قاپو، پیر عبدالملک، گازران، طوی و اوچدکان که هر یک پرچم مثلثی شکل خاص محله خود را دارند که به وقت خروج از محله با خود حمل می کنند، پرچمی از جنس ترمه یا مخمل .» مراسم سوگواری ایام محرم در این شهر از ۳ روز مانده به محرم با برگزاری مراسم تشت گذاری شروع می شود. محرم هم که می آید برگزاری مراسم عزاداری با به راه افتادن دسته های عزاداری به نوبت در محلات ۶ گانه شهر آغاز می شود. دسته ها در حالی در محله به راه می افتند که ریش سفیدان محله با به تن داشتن لباس های متحد الشکل در حالی که بیرق و علم مخصوص خود را همراه دارند، جلوی دسته ها راهبری مجموعه را در دست دارند. در ادامه دسته نیز سینه زنان و زنجیرزنان مسیر بین دو مسجد را به عزداری می پردازند. به محض رسیدن دسته عزاداری به مسجد دیگری عزاداران توسط ریش سفیدان آن محله مورد استقبال قرار می گیرند. عشق و علاقه مردم اردبیل به جوهره دین و عرفان و بهویژه مسایل مذهبی باعث شده تا مردمش در مرثیه پردازی و نوحه سرایی و سرایش منظومه های حماسی به موقعیتی ممتاز و بی همتا دست یابند. به گفته هاتف عشق و ارادت مردم این منطقه به امام حسین(ع) باعث شده تا در طول تاریخ این شهر و منطقه به شهر حسینی معروف شود.
خره زدن لرها در روز عاشورا
آیین های عزاداری ویژه مناطق هر یک در نوع خود بی نظیر است، آیین هایی چون خره زدن لرها. همان آیینی که عزاداران از سرتا پا خود را در گل فرو برده و به این شیوه عمق ناراحتی و عزاداری خویش را با زبان بی زبانی اعلام می کنند. علی محمودی مردم شناسی از تبار لرستان می گوید آیین خره زدن لرها ریشه در دوران حکومت هخامنشیان و ساسانیان دارد. اسناد تاریخی هم حکایت از آن دارند که کریم خان زند لر نیز وقتی شاه اسماعیل سوم در گذشت برای احترامش به سبک لرها خود و اطرافیان را آغشته به گل کرد. به گفته محمودی آیین گل مالی یا همان خره زدن در لرستان مراحل مختلفی دارد که نخستین مرحله آن از هفتم محرم با برگزاری آیین «تراش عباس» آغاز می شود و با اجرای آیینی چون در گل افتادن ادامه می یابد. در روز عاشورا نیز در حالی که خورشید هنوز کامل بیرون نیامده اهالی منطقه با صدای ساز و دهل سوزناک موسوم به «چمریونه» از خواب بیدار می شوند و با مراجعه به حوضچه های گلی از پیش آماده شده با فرو رفتن در گل و لای خود را برای حضور درمراسم عزداری امام حسین آماده می کنند.
مرثیه نخل های یزد بر غربت شهدای کربلا
در یزد هم که به سرزمین دارالمومنین مشهور است نخل برداری یکی از کهن ترین آیین عزداری این شهر است، آیینی که امروز علاوه بر اهالی بومی یزد خیلی از مشتاقان غیر بومی را نیز هر ساله به سوی خود می کشاند. اسماعیل سماعی یکی از کارشناسان فرهنگی این شهر می گوید: نخل گردانی در طول یک قرن گذشته به مهمترین نماد آیین های عزداری تبدیل شده است. نخل هایی که حالا بزرگترینش در حسینیه «اما تفت»، «امیر چخماق» و «میدان بعثت» قرار دارد. نخل هایی که هر عنصر همراه آن نمادی از کربلا است؛ از چوبش که در حکم پیکر سیدالشهداست تا سرو نخل که قامت حضرت علی اکبر را به رخ می کشد. آیینه هایش نیز وجود نورانی و مبارک امام حسین و زنگ هایش در حکم زنگ کاروان امام حسین است. به گفته سماعی نخل برداری همان تشیع نمادین شهدای کر بلاست، شهدایی که گرچه روزها بعد شهادتشان زیر برق آفتاب ماندند. اما امروز با گذشت بالغ بر ۱۴۰۰ سال مردم سرزمین یزد با برگزاری مراسمی نمادین تشییع شهدای کربلا این بی احترامی را هرساله جبران کنند. حرکت مردم پشت سر نخل ها عظمتی را به رخ می کشد که وقتی در سایه فریادهای یا حسین گویانشان قرار می گیرد تن هر بیننده ای را به لرزه می اندازد.
چک چکو در هرمزگان
هرمزگانی ها آمدن محرم را با آیین چک چکو به هم اطلاع می دهند. آیین بی نظیری که بر گرفته از سنت اجداد و نیکان مردم این منطقه است و با دو قطعه سنگ اجرا می شود که عزاداران بهم می کوبند و در واقع نام “چک چکو” از صدای بهم خوردن همین سنگ ها گرفته شده است. مردم بومی منطقه با دو قطعه سنگ یا چوبی که در دست دارند به دور علم یا نوحه خوان گرد آمده و به جای زدن سینه سنگ ها یا چوب ها را در دو دست بالا می برند و در بالای سر به هم می کوبند. گفتنی است عزاداران این آیین را در کوچه ها و محله ها انجام می دهند و به هنگام رسیدن به در یک خانه همه با ریتمی هماهنگ «می چک چکو ماه محرم رسید» که صاحب خانه با شنیدن این نوا از شروع ماه محرم مطلع شود.
مراسم علم گردانی از جمله مراسم سنتی و مذهبی است که به هنگام محرم در اکثر شهرهای ایران شاهد آن هستیم اما این مراسم در هرمزگان جنس دیگری دارد، آن هم در مسجد ۱۲ امام. حسین ملاوردی در باره این رسم می گوید: قصه علم هایی که در این مسجد مردم می گردانند به سال های خیلی دور برمی گردد. علم های ۱۲ گانه ای که روزی از طریق دریای هند به سمت ساحل بندرعباس آمدند و روی هریک نامی از ائمه حک شده بود. اینکه این علم ها از کجا آمدند هنوز برای اهالی منطقه جای سوال دارد اما آنچه مهم است برگزاری آیین عزاداری محرم با این چوب ها یا علم هاست که حالا به عنوان یکی از نمادهای عزاداری منطقه مشهور شده اند. به گفته او همه ساله مردم بومی منطقه در روز هفتم محرم این علم ها را به دریا می برند و بعد از شستن آنها با عطر و گلاب، برای صبحانه و ناهار راهی خانه کسانی می شوند که نذر دارند. ناگفته نماند که صاحبان حاجت و نذر برای ادای حاجت خویش پولی را نذر کرده و به گردانندگان علم ها می دهند.