چالش «خانواده ایرانی » در دوره گذار
- شناسه خبر: 30927
- تاریخ و زمان ارسال: 24 دی 1402 ساعت 22:56
- نویسنده: روزنامه آرمان امروز
«آرمان امروز» به بهانه ۲۵ دی، روز خانواده گزارش می دهد
آرمان امروز- حمید رضا خالدی: امروز ۲۵ دی، روز «خانواده» در ایران است. رکن اصلی تشکیل جامعه که خوب و بد از این نهاد اجتماعی بر میخیزد. اما موضوعی که سالهاست جوامع مدرن و کشورهای در حال توسعهای نظیر ایران درگیر آن هستند، این است که با تغییر جوامع از «سنتی» به «مدرن»، آیا ماهیت خانواده نیز تغییر کرده است؟. خانوادههایی که در آن «فرد» محور قرار میگیرد و نه جمع. مبانی ارزشی نیز بر اساس منافع فردی تعریف میشوند. با این مبنا رویکرد اصلی و اولیه در تنظیم روابط، «حقوق» است نه ارزش های اخلاقی و انسانی و آنچه رابطهی زن و مرد را تعیین میکند تفکیک نقش بر اساس ویژگی های ذاتی مبتنی بر جنسیت نیست بلکه با مبنای برابری است. در خانواده مدرن ارزشهای خویشاوندی کنار گذاشته شده و ارزشهای فردگرایانه جایگزین شدهاند. از سوی دیگر به اذعان «ایزابل ساهیل» در کتاب «نسل رها شده» با توجه به شرایط پیش آمده که محصول آزادی بیضابطه روابط جنسی است «نیاز به بازتعریف مفهوم خانواده» در کشوهای غربی است.
کما این که تعاریف جدید را در قانونی شدن انواع خانوادهی همجنس نیز شاهد هستیم. به زبان ساده، این نهاد یعنی خانواده، به لحاظ کمیت، کوچکترین نهاد و به لحاظ کیفیت بزرگترین نهادی است که انسان ها برای حفظ موجودیت بقای خود و نیز تکامل وجودی خود شکل می دهند. در حقیقت با نگاهی به ساختار جامعه ایران می توان گفت در خانواده و جامعه تغییرات بسیار زیادی صورت گرفته است؛ بخش بزرگی از این تغییرات معلول«تغییرات فرهنگی، تغییرات اقتصادی در سالهای اخیر بوده است. از جمله این تغییرات می توان به افزایش تحصیلات دختران و ورود به عرصه های اجتماعی، بالا رفتن سن ازدواج، افزایش طلاق، شکاف نسلی میان فرزندان و والدین و بنابراین تفاوت در نگرش به نحوه رابطه با جنس مخالف، پرداخت. این تغییر و تحولات به تدریج زمینه های تغییرات از خانواده های سنتی به خانواده مدرن شده که خواه یا ناخواه تغییرات بنیادین نیز در کارکردهای آن ایجاده شده است. البته ناگفته نماند که امروزه بیشترین تغییرات در حوزه های نام برده شده مربوط به خانواده های طبقات مرفه، گروه های روشنفکری است.
چالش خانواده در جامعه امروز
سوال دوم اینکه خانواده با توجه به کارکردهای که برای آن تعریف می شود، در جامعه نوین امروزی با چه مشکلاتی دست به گریبان است؟ درباره کارکرد خانواده مدل های مختلفی ارائه شده است؛ یکی از مدل های کارکرد خانواده سالم مدل ساختی است. آسیه اناری روانشناس بالینی و مدرس دانشگاه در این زمینه می گوید: اگر بخواهیم در مورد ده، بیست سال گذشته صحبت کنیم، باید به این نکته تاکید کنم، اصلی ترین تغییری که در بین خانواده های گذشته و امروزی به وجود آمده است، تغییر در تعداد افراد خانواده است. یعنی خانواده ها از تعداد بچه های بیشتر به تک فرزندی یا نهایتا دو فرزندی رسیده اند و در جامعه امروزی، خیلی کم شاهد خانواده هایی با سه یا چهار فرزند هستیم.وی در ادامه تاکید کرد: اصولا قشر متوسط دارای یک یا دو فرزند هستند.
وی با بیان اینکه بحث سلامت روان هم بسیار در تفاوت نسلها تاثیرگذار است گفت: والدین دائما دنبال سطحی بالاتر از زندگی خود هستند و به چیزی که دارند راضی و قانع نیستند و حتی معیارهای رفاه آنها هم متفاوت شده است. متاسفانه جامعه ما بیشتر به سمت مصرف گرایی پیش می رود. این روانشناس یکی از تفاوتهای خانوادههای قدیمی و امروزی را کمرنگ شدن روابط خانوادگی دانست و گفت: روابط خانوادهها به دلیل مهاجرت، کار و مسائل اقتصادی بسیار کم و محدود شده است، به طوری که در حال حاضر خانوادهها به دلیل رفاه و پول بیشتر، زمان زیادی را صرف کار میکنند و بقیه وقت خود را نیز در شبکه های اجتماعی ، فیلم دیدن و … میگذرانند. امروزه فرزند سالاری بر خانوادهها حاکم است به این معنا که پدر و مادر اقتدار خود را از دست داده و تمام قدرت دست فرزندشان میافتد. نیازهای فرزند بر نیازهای والدین اولویت دارد. والدین بر این تصور هستند چون جمع خانواده کوچک است، این کار یک امر طبیعی محسوب میشود و امروزه شرایط تغییر کرده و خانوادهها عوض شدهاند.
مدرنیته یا سنت؟
این مساله اما شاید بیش از آنکه از منظر روانشناسی قابل برسی باشد، موضوعی است که باید آن را از جنبه جامعه شناسی تحلیل و بررسی کرد. عالیه شکربیگی، به عنوان جامعه شناسی که سالهاست در این حوزه تحقیق می کند در گفت و گو با «آرمان امروز» می گوید: برخلاف تصور غالب مردم که خانواده ها را به دو گونه «سنتی» و «مدرن» تقسیم می کنند، خانواده ها در ایران به دسته های مختلفی تقسیم می شوند. مثل خانواده های سنتی، درحال گذر، مدرن، پسامدرن و خانواده اسلامی و مذهبی. طبعا هر کدام از این خانواده ها ایدئولوژی و منش خاص خودشان را دارند و تعریف ارزش ها در هریک از این خانواده ها نیز متفاوت است.
وی در تعریفی از دو خانواده سنتی و مدرن می گوید: به طور خلاصه خانواده سنتی، خانواده هایی هستند که به سنت ها پایبند هستند گرچه در عین شاید برخی از آنها نیز در پاره ای از موارد، مدرنیته را در سنتهای خود حل کرده باشند و تابع آن باشند. از سویی خانواده های مدرن خانواده هایی هستند که در آنها یک جور توازن و همکارری و حقوق شهروندی خانوادگی در آن وجود داشته باشد. این در حالی است که در خانواده های سنتی یک جور قدرت برتر -پدر یا مادر- وجود دارد.
وی با ذکر اینکه خانواده ها در ایران سیال هستند می گوید: این به معنای آن است که خانواده ها دایم در حال تغییر هستند. اصولا شاهد دو سبک رسمی و غیر رسمی در زندگی هستیم، هنجارهای رسمی هنجارهایی هستند که دولت ها و حکومت ها برآن تاکید دارند و هنجارهای غیررسمی نیز رخدادهایی هستند که مردم، خودشان به آنها اقبال نشان می دهند. مثلا ممکن است مردم تمایل زیادی به احیای هر چه با شکوهتر نوروز و چهارشنبه سوری و… داشته باشند ولی دولت و حاکمیت به دنبال آن باشد که سنت های دیگری را جایگزین اینها کند. اینجاست که می توان گفت که مدرنیته در سنتی ورود پیدا می کند.
اما تفاوت دو خانواده سنتی و مدرن در ایران چیست؟ سوالی که شکر بیگی در پاسخ به آن می گوید: جامعه مدرن همانطور که گفته شد، به سمت و سوی ارزشهای مدرن حرکت می کند و متعهد به ارزش های مدنی است. مثلا قائل به برابری حقوق زنان و مردان در خانواده و احترام متقابل بین اعضای خانواده است و نابرابری های جنسیتی را بر نمی تابد در حالیکه خانواده سنتی براساس دیدگاه یک فرد که قدرت مند تر است حرکت می کند.
وی همچنین در مورد خانواده «قالب» در ایران نیز می گوید: تحقیقات نشان از آن دارد که در کشور ما همچنان خانواده سنتی قالب است. البته منظورم خانواده هایی است که اندیشه سنتی دارند. خانواده هایی که معتقد هستند زن در سایه مرد حرکت می کند و رشد پیدا می کند. بخصوص آنکه شالوده مشی دولت و حاکمیت نیز بر آن صحه می گذارد. با این حال اتفاق بزرگی در این میان رخ داده که براساس آن، دخترانی در این خانواده های سنتی رشد کرده و می کنند که آگاهانه علیه ارزش های اقتدارگرایانه قد الم می کنند.
با این حال هنوز یک سوال اساسی باقی است. اینکه کدام یک از دو خانواده سنتی یا مدرن می توان برای آینده جامعه کشورمان بیشتر مفید باشد؟ سوالی که شکربیگی در پاسخ به آن می گوید: اصولا به اعتقاد اکثر جامعه شناسان، خانواده ای می تواند برای آینده ایران و مردم آن مفید باشد که ارزش های مدنی در آن رعایت شود و نگاه برابرگرایانه ای بر آن حاکم باشد. چنین خانواده ای همان خانواده مدرن( البته در اندیشه و نه در ظواهر) هستند که در مدار احترام و موازنه قدرت اعضای آن جلو می رود و می تواند ایرانی پویا و کارآمد را بسازد.
جامعه مدرن به سمت و سوی ارزشهای مدرن حرکت می کند و متعهد به ارزش های مدنی است. مثلا قائل به برابری حقوق زنان و مردان در خانواده و احترام متقابل بین اعضای خانواده است و نابرابری های جنسیتی را بر نمی تابد در حالیکه خانواده سنتی براساس دیدگاه یک فرد که قدرت مند تر است حرکت می کند.